Пандномаи Анӯшервон. Таҳиякунандаи матн ва муаллифи дебочаву тавзеҳот Аълохон Афсаҳзод, Душанбе, «Маориф ва фарҳанг», 2008, 51 саҳ.

«Пандномаи Анӯшервон» аз осори ҷолибу мондагори пандиву ахлоқии ниёкони шакаргуфтори мост, ки номи нигорандаи равоншодаш алҳол номаълум буда, тақрибан дар асрҳои XI-XII офарида шудаааст.

Матни манзума, ки дар иттиқол ба навиштаҳои пандомӯзи гузаштагони дилсӯзамон иншо гардида, ахлоқи ҳамидаи инсониро ситойишу аъмоли ғализаро накӯҳиш мекунад, соли 2005 интишор ёфта, дар муддати кӯтоҳе камёбу касмаёб гардид.

Ҳоло нашри дувуми каме таҳриру такмилёфтаи он дар ихтиёри шумо, хонандагони азиз, гузошта мешавад, то чароғи раҳнамойи рӯзгору рафторатон бошад.

Суннати андарзнависӣ ва пандофаринӣ, ки ҳамчун «андарзнома» машҳур аст, дар адабиёти форсии тоҷикӣ таърихи беш аз 2500 - сола дорад. Нахустин намунаҳои панду андарз дар бахши готҳои «Авасто» зуҳур намуда, дар адабиёти паҳлавии замони Сосониён (224-661 мелодӣ), хусусан, давраи подшоҳии Хусрави Парвез (531-579), ки бо лақаби Анӯшервони Одил маъруф аст, басе ривоҷ пазируфта, дар охири аҳди Сосониён «Андарзномаки Анӯшервон» ва «Пандномаки Бузургмеҳр» чунон машҳур будаанд, ки ҳатто дар дабиристонҳо омӯзонда мешудаанд. Дар замони ислом, аз асри VIII мелодӣ шурӯъ карда, бисёр андарзҳо ба забони арабӣ тарҷума ва баъдтар ба форсии дарии тоҷикӣ баргардонда шудаанд. Устод Рӯдакӣ, Абӯшакури Балхӣ, Дақиқӣ, Абӯалӣ ибни Сино, ба вижа Абулқосими Фирдавсӣ ва муосирони дигари онҳо дар адабиёти навини форсу тоҷик ба ин навъи адабӣ мақоми сазовор бахшида, суннати андарзофариниро ривоҷу густариш додаанд, ки то ҳанӯз идома дорад. Андарзномаҳои шоири бузург Абулқосими Фирдавсӣ дар «Шоҳнома» ва «Зафарнома»-и мансуб ба қалами ҳакими сутург Абӯалӣ ибни Сино, ки манбаъҳои паҳлавӣ доранд, дар ганҷинаи мавъизаҳои форсии тоҷикӣ аз судмандтарин намунаҳои ҳикмати амалӣ ба шумор мераванд. Дар ин миён манзумаи «Андарзномаи Анӯшервон» -и мансуб ба Бадеъи Балхӣ, ки яқинан асли он низ паҳлавӣ ва макони пайдоишаш Эрони Бостон будааст, аз осори басе ҷолиби ахлоқии форсу тоҷик мебошад. Андарзу пандҳо, ҳикмату насиҳатҳо ва васиятҳое, ки дар ин манзума эрод гардидаанд, хирад, дониш, адолат, инсоф, мурувват, саховат, сабр, шикебойӣ ва дигар арзишҳои маънавию ахлоқии шоистаи умумибашариро ситоиш намуда, худшиносӣ, порсойӣ, далерӣ, шуҷоъат, шарм, ҳаё, бурдборӣ ва амсоли инро тарғиб мекунанд.

Ҳамчунин, муаллифи «Андарзномаи Анӯшервон» аз гуфтаҳои Ардаршери Бобакон, «Зардуштнома», «Синдбоднома», «Офариннома» ва бузургони таърих иқтибос оварда, ситам, зулм, кина, ҳасад, ғазаб, лавҳу лаъаб, шитобзадагӣ, аҷала, адоват, суханчинӣ, бухл, дурӯғ, хашм ва дигар падидаҳои аъмоли ношоистаро зери тозиёнаи танқид қарор дода, талқин менамояд, ки инсони нек бояд ҷавониву тандурустӣ ва қудрату тавонойиро ғанимат шуморад, ба қадри неъматҳои Парвардгор бирасад, аз бадӣ, ҳаром, ғайбату буҳтон ва кибру ғурур дурӣ ҷӯяд, ҳеҷ гоҳ дар амонате хиёнат нанамояд. Марди покманиш лаҳзае ҳам набояд аз хотир барорад, ки подоши хулқи некӯ некӣ ва ҷазои кирдори зишт бадӣ буда, хушон ба ҳоли ононе, ки ба омӯхтани илм, андӯхтани дониш, густариши корҳои хайр шуғл меварзанд, кӯшойи танвири афкори мардуманд, дар кӯшидану нӯшидан ифрот намеварзанд, раҳм бар бечорагон, дастгирийи ҳоҷатмандон ва парвардани фарзандони ҳалиму солеҳро пешаи худ кардаанд, аз зиштиҳо ба изтироб меафтанд, аз аъмоли шоистаи ҳаммаслакону ҳаммашрабони худ сафо мепазиранду ҳаловат мегиранд. Ҳамагон бояд имон биоваранд, ки худшиносӣ худпарастӣ нест, далериро набояд бо арбадаҷӯйӣ ва шуҷоъатро бо девонагӣ омехт, такаббур, ҳавасронӣ, шаҳват, ғафлат ҳама ҷазойи худро доранд, хиёнаткору ҷинояткор яқин бояд кайфар бибинад.

Ҳамаи ин матолибро гӯяндаи «Андарзномаи Анӯшервон» бо таҳрири шево ва сабки салису зебо ба риштаи назм кашида, ҳадяйи пурарзиши худро ба толибони фазл арза намудааст, ки беш аз ҳазор сол боз арбоби таълиму тарбия ва ҳамагон аз он файз мебаранд ва баҳра мебардоранд.

Аммо дар мавриди муаллифи «Пандномаи Анӯшервон» фикри ягона вуҷуд надорад. Ризоқулихони Ҳидоят дар «Маҷмаъ-ул-фусаҳо» ин манзумаро мутаъаллиқ ба Бадоеъӣ ном шоире медонад, ки аз зумраи суханварони дарбори Султон Маҳмуди Ғазнавӣ (998-1030 мелодӣ) буда, Муҳаммад ибни Маҳмуди Балхӣ ном доштааст. Мавсуф меафзояд, ки Бадоеъӣ дорои ашъори маснӯъ будааст. Ҳамчунин, ӯ бахше аз «Пандномаи Анӯшервон»-и мавсум ба «Роҳат-ул-инсон»-ро ба номи Бадоеъии Балхӣ дар «Маҷмаъ-ул-фусаҳо» ҷой додааст.

Сипас аллома Саъид Нафисӣ ин манзумаро дар маҷаллаи «Меҳр» (соли дувум, шумораҳои 2 ва 3) мунташир сохта, хотирнишон менамояд, ки баъзеҳо муаллифи «Роҳат-ул-инсон»-ро Бадеъи Балхӣ, яъне Абӯмуҳаммад Бадеъ бинни Муҳаммад бинни Маҳмуди Балхӣ, ҳатто аз ҳамасрони Дақиқӣ (ваф.976) ва Мунҷики Тирмизӣ, дониста бошанд ҳам, ин андеша хатост, зеро «Пандномаи Анӯшервон», ки дар он байте аз Унсурӣ (ваф. 1037) оварда мешавад, гувоҳи он аст, ки муаллифи он дар замони Унсурӣ ва ё баъди ӯ зиндагӣ кардааст. Ба қавли Саъид Нафисӣ, дар муқаддимаи насрии «Роҳат-ул-инсон» ба «Шарафи шоир» ишора рафтааст, ки шояд гӯяндаи маснавии мазкур ӯ бошад. Ин «Шарафи шоир» эҳтимол Абӯшариф Муҷалладии Гургонӣ (асрҳои XI-XII) бошад.

Чун мо дар дасти худ маводу мадраки иловагӣ надорем, дар ин бобат чизи дигаре гуфта наметавонем.

Матни манзума дар асоси «Шарҳи аҳволу ашъори шоирони бедевон дар қарнҳои III, IV ва V ҳиҷрии қамарӣ» (мусаҳҳеҳ Маҳмуди Мудаббирӣ, Теҳрон, 1370, саҳ. 503-520) ба нашр ҳозир карда шуд.

Чу дар коре шавед, берун омаданро некӯ бингаред

Аввал ниҳол бишнонед, он гаҳ дарахт барканед

Бо мардуми бад маёмезед

Бекор манишинед

Аз гуфтаи хеш бармагардед

Он чи ба забон доред, ба дил-дар ҳамон доред

Ба гуфтори ҳар кас эмин мабошед

Дониш омӯзед

Пеши адибон сухан бо адаб гӯед

Аз бахилон дур бошед

Ҷавонмардӣ пеша гиред

Сӯҳбат бо миҳтарон кунед

Ба савганд хӯрдан далерӣ макунед

Ба моли ятимон тамаъ макунед

Саройи фаноро ба сарои бақо арҷ макунед

Дилро ба оз мадиҳед

Ба мардумон бад махоҳед

Тӯшаи он ҷаҳонро ба дасти худ кунед

Кори пирӣ ба ҷавонӣ бисозед

Зан ба гоҳи ҷавонӣ хоҳед

Доруйӣ ба тандурустӣ хуред

Ба пирӣ аз зани ҷавон тамаъи некӣ мадоред

Корҳо ба тадбир кунед

Аз илм баҳра гиред

Сухан пухтаву баандеша гӯед

Суханҳои некӯ бишнавед

Ҳоҷат аз хешон хоҳед

Қадам аз дӯстон мабуред

Дӯстони куҳанро фаромӯш макунед

[1] Тахту оҷ - сарир, авранг ё нишастгоҳи подшоҳ, ки аз устухони фил сохта шуда бошад.

[2] Кисро – арабишудаи Хусрав – лақаби шоҳ Хусрави Анӯшервони сосонӣ ва дигар шоҳони сосонии баъди ӯ.

[3] Муштарӣ – бузургтарин сайёраи системаи Офтоб – Юпитер, ки Бурҷис ва Ҳурмузаш низ номидаанду мунаҷҷимони қадим онро муборак шуморида, Саъди акбару Қозии фалак ҳисобаш мекарданд; муштарӣ – харидор, муштоқ, орзӯманд, хоҳон, талабгор, толиб.

[4] Кунгара/кунгура – дандонаи сари девор, сари дандонадори девори қалъаву қасру кӯшку кохи подшоҳӣ, шурфа

[5] Хавф – самте, ки Офтоб аз он тулӯъ мекунад; тарафи шарқ; Машриқзамин, Ховарзамин, ки мо дар он зиндагӣ мекунем.

[6] Сутург – бузург, олӣ, судманд.

[7] Марди палос – киноя аз марди орифу фозил.

[8] Арзониён – одамони шойиста, муносиб, сазовор, қадрдон, сипосгузор, арзанда.

[9] Геҳонхидев – гайҳонхидев/кайҳонхидев, худованди ҷаҳон, молики олам, Худо.

[10] Пазира/пазиро – қабул, истиқбол, пешвозгирӣ; пазира/пазиро машав – қабул накун, напазир; пазируфтан – қабул кардан, ба гӯш гирифтан, раҳнамо қарор додан; пазиранда – қабулкунанда, мақбулшуморанда.

[11] Кеши оҳарманӣ – рафтору кирдори оҳарманӣ, ойини бадкорӣ; Оҳарман/Аҳраман қувваву рӯҳи бадӣ ва раҳнамойи бадиҳо дар дини зардуштӣ буда, аз калимаи ангроманю (дар Авасто) сарчашма мегирад, ки бадандешу бадкеш гуфтан аст.

[12] Кайфар бурдан – ҷазо дидан,уқубат кашидан, гирифтори азоб гардидан.

[13] Паҳлавон Ардашер – аз асилзодагону родмардону подшоҳони Эрони Қадим аст, ки дар «Шоҳнома» - и Абулқосими Фирдавсӣ ва дигар осори паҳлавонии форси тоҷикӣ тасвиру тавсиф ёфтааст.

[14] Газоф/гизоф (газофа/гизофа) – беҳуда, дурӯғ, беасос;сафсата, ҳазён; хато, гуноҳ.

[15] Марди ҳур – марди покиза, хирадманд, оқил, насиҳатгӯй.

[16] Киҳу миҳ – калону хурд, пиру барно.

[17] Бат – мурғи обӣ, мурғобӣ

[18] Сазад – бошад, сазовор бошад, арзад.

[19] Сӯзиён – кӯтоҳшудаи суду зиён.

[20] Вубол – ҳайф, дареғ, нораво.

[21] Базл кардан – бахшидан, харҷ кардан, сарф намудан.

[22] Саройи сипанҷ – дунёи муваққатӣ, олами даргузор, рӯзгори фонӣ.

[23] Мулкати молу ганҷ – молу мулке, ки дар тасарруфи касе бошад; ганҷу доройӣ.

[24] Нӯшинравон (Нӯшервон) – шоҳи сосонӣ Хисрави Анӯшервон, ки дар адлу дод беназир буда, дар адабиёти форсии тоҷикӣ ба рамзи некиву накӯкорӣ табдил ёфтааст.

[25] Гузин – пеша кун, раво дор, ихтиёр кун

[26] Раста шавад – наҷот ёбад, озод шавад; растагӣ – озодӣ, раҳойӣ, безиёнӣ, эминӣ.

[27] Оз – ҳирсу тамаъ, гурусначашмӣ; ниёзу иҳтиёҷ; бешию оз – сарватмандиву камбизоъатӣ, доройиву камбағалӣ; бешиву камӣ.

[28] Гузир – чора, илоҷ, тадбир.

[29] Ҷаҳони каҳун – дунёи куҳан, олами деринасол, ҷаҳони фонӣ.

[30] Чунон дон, ки ҳар соъат ояд ба бун – дар хотир дошта бош, ки дунёи фонӣ зуд даргузар аст, лаҳза ба лаҳза охир меёбад (ба бун меояд).

[31] Ба манзил дарангӣ набошад касе – дар ин манзил (дунёи гузарон) касеро дарангӣ (таъхир, истодагарӣ, босаботӣ, устуворӣ, ҷовидоният, абадият) набошад: оқибат ҳамаи мардум (халқ) аз ин корвонгоҳ хоҳанд рафт.

[32] Хари бефасор- хари беафсор, моркаби бенӯхта; киноя аз худношиносиву ҳадшиканӣ.

[33] Ситуда шудан – писандида шудан, иътироф гардидан, мақбул омадан.

[34] Мудоро – муросову мувосо, сулҳу оштӣ, лутфу нармӣ.

[35] Лаҷуҷӣ – ситезакорӣ, якравӣ, гарданшахӣ, нописандӣ, инодкорӣ; лаҷоҷ – ситезаву хусумат, ҷидолу моҷаро, иноду саркашӣ.

[36] Давоҷ – кӯрпа, бистар,ҷойхоб.

[37] Донойи тозаманиш – донишманди покизасиришт, олими асил.

[38] Бадкуниш – бадкирдор, бадрафтор, баттол, шарир.

[39] Фариза набудан – фармудаи Худо набудан, фарзу ҳатмӣ набудан (барои муслимин)

[40] Мусолиҳ – сулҳу салоҳ, оштиву мудоро.

[41] Мӯъбад – донишманди зардуштӣ.

[42] Кас аз кадхудойӣ набошад дижам – одам аз муддате раису сарвару доро буданаш ошуфтаву парешон набояд шавад, аз худ набояд равад: пулашро, дирамашро, пасандозашро на баҳудаву беҳуда (хира), балки оқилонаву сарфакорона харҷ бояд кунад.

[43] Накӯҳида бошад барои халқ дузд – яъне: дузду муфтхор, ононе, ки “чизеро бар ҷое нанҳодаанду безаҳмат талабу тамаъи онро доранд”, дар назди (бари, назари) мардум (халқ) таънасору моломатзада мебошанд.

[44] Аз аввал дарахти ҷавона бикор… - аввал ниҳол бишинону…

[45] Бекабаст – беталхӣ, ширин, пуршаҳд; кабаст – ҳанзал, ки талх аст.

[46] Дижам – ошуфта, парешон; ғазаболуд, хашмин; пушаймон, мутаассиф.

[47] Газоф/гизоф – ҳарза, дурӯғ, сафсата; лофу газоф –дурӯғу зиёдагӯйӣ, кизбу ёфа.

[48] Ғаммоз – наммом, суханчин; дурӯя, фиребгар.

[49] Ғамзгӯй – дурӯғгӯй, аҳдшикан; ғамз – наммомӣ, хабаркашӣ, фитнагарӣ.

[50] Фурӯмояву дун – разил, сифла, нокас, бадҷинс, пастфитрат.

[51] Муҳобову озарм – шарму ҳаё, имону инсоф, иззату ҳурмат, ғуруру ифтихор.

[52] Машъум – бадрӯ, манҳус, номуборак.

[53] Қубод – яке аз подшоҳони сосонии Эрони Қадим, падари Нӯшинравон, ки марди донову хирадманде будааст.

[54] … бар бад бисеч… - омодаи дар бадали бадиҳоят ба бад гирифтор шуданат бош…

[55] Ҳар он, к-ӯ занонро мусаххар шавад… – ҳар кассе, ки мутеъу фармонбардори занон гардад…

[56] Зани пир ҳарчанд мастуртар… - пирзан (аз ҷавонзан) мастуртар (пӯшидатар, покдомантар) бошад ҳам…

[57] Зарирӣ – зардранг; зарир – гиёҳи зарде, ки бо шираи он матоъ ранг кунанд.

[58] Забунгир – ғофилгир, хапгир, ногаҳонӣ газанда, ногаҳонӣ ҳамлавар.

[59] Сифла – фурӯмоя, нокас, разил.

[60] Ки сифла бувад буҳифозу сафиҳ,

Наёбӣ ҳисолеву ло ҳусна фиҳ!

- яъне: сифла чунон бепарҳезу баттол ва нодону аблаҳ аст, ки дар ӯ на хислати хубе дармеёбиву на ҳусну ҷамоле!

[61] Адам – нестӣ, нобудӣ, ҳечӣ.

[62] Зинҳорхора – паймоншикан, аҳдшикан; касе, ки ба қавлу аҳдаш устувор нест; одаме, ки ба молу ҷони дигарон хиёнат кунад.

[63] Ба хоса, ки донанд дурҷ аз давоҷ…– ба вижа, ки онҳо (дабирон)сандуқчаи ҷавоҳирот (дурҷ)-ро аз давоҷ (кӯрпа, бистар, рахти хоб), яъне некро аз бад, зарро аз хок, гаронро аз арзон фарқ мекунанд…

[64] Дабирон – мирзоён, муншиён, муҳосибон, муъаллимон; киноя аз аҳли донишу хату савод.

[65] Марди ҳур – ҷавонмард, озоданажод, наҷиб.

[66] Силлат – инъом, бахшиш, ато.

[67] Кибру уҷб – ғуруру худписандӣ, кибру ҳавобаландӣ.

[68] Иззу зулл – иззату хорӣ, манзалату мазаллат, арҷмандиву ҳақирӣ.

[69] Дастури шоҳи Пашанг – вазири шоҳ Пашанг, ки аз асилзодагони Эрони Қадим будааст.

[70] Миёнҷӣ – миёнаравӣ, дахолати ноҷо, кӯшиши беҳуда.

[71] «Номаи офарин» гуфта муаллифи гумном ҳамон «Офариннома» ном маснавии шоъири ҳамасри Устод Рӯдакӣ – Абӯшакури Балхӣ (соли таваллудаш 915) – ро дар назар дорад, ки аз он 372 байт боқӣ монда, байти мазкур аз ҷумлаи онҳост.

[72] Карона кун аз марди дуну бахил,

Чу хоҳӣ, ки набвад туро қолу қил!

– агар хоҳӣ, ки аз қолу қил (ҷанҷолу кашмакаш, ғайбати мардум) дар Амон бошӣ, аз одами дуну бахил (пасту лаъим, нокасу мумсик) канора ҷӯй (дур бош)!

[73] Бахилон дахилони олам буванд…– одамони мумсику нотавонбин (бахилон) дахилон (шарикон, саҳмдорон) – даъвогарони олам (сарвату доройӣ) мебошанд…

[74] Пуроҳу – пур аз айбу нуқсон, манфур.

[75] Саройи бақову саройи фано – олами боқиву олами фонӣ, он ҷаҳону ин ҷаҳон.

[76] Ҳирсу оз – орзуву талаби барзиёд, ҳарисиву тангчашмӣ, ҳирсу тамаъ.

[77] Ҷавони ҳажир – ҷавони дилкашу барно, хурраму қавӣ, чусту чолок.

[78] Моғу зоғ – мурғобиву зоғи сиёҳ.

[79] Ҳакими Аҷам гуфта, ба гумонам, ҳакими бузурги Машриқзамин Ибни Синоро дар назар дорад, зеро «ҳаким» маъниҳои доно, табиб, шифокор, соҳибҳикмат, файласуф, олимро ифода мекунад, ки хоси донишманди бузурги тоҷиканд.

[80] Реманӣ – бадиву бадхоҳӣ, табаҳкорӣ; реман – маккор, айёр, ҳилабоз, нопок, саркаш.

[81] Баҳману Исфандиёр – Писару падар, подшоҳони Эрони Қадим.

МУНДАРИҶА

Дебоча………………………………………………………………3-

Пандномаи Анӯшервон…………………………………………..

Тавзеҳот……………………………………………………………

Пандномаи Анӯшервон

Муҳаррири ороиш

Муҳаррири саҳифабандӣ

Мусаҳҳеҳ

ПАНДНОМАИ

АНӮШЕРВОН

Душанбе